De goeie Sint  en Carnaval

In de middeleeuwse steden vierde men een daverend feest op de dag van de Heilige Niklaas. Deze Sint was patroon der schooljeugd en der jongerengroepen in het algemeen. In het veertiende-eeuwse Brussel werd een prelaat verkozen die in functie kwam op vijf december (een feest werd volgens Germaanse traditie gevierd op de vooravond). Hij bleef in functie tot de dag na Onnozelekinderdag, 29 december. Gedurende deze tijd mocht hij vrij rondgaan in de Sint-Goedele om gedurende de diensten giften rond te halen. Dit merkwaardige feest noemde ook het ‘episcopus puerorum’ of ‘feest van de kinderbisschop’.

 Op deze dagen, 6 december en 28 december, trokken de scholieren en de lagere kerkbedienden allerlei vermommingen aan en kozen een paus of een bisschop. In het Memorieboek der stad Gent lezen we: “De prochiepapen en clercken bedreven alle stede duere groote ghenouchte, ende hadden gheordineert eenen paus, die men hiet den ezelpaus.” De naam van Ezelspaus kreeg de jongerenbisschop omdat hij omgekeerd op een ezel rondgevoerd werd. Zij richtten een soort van stoet in, waarmee ze de verschillende wijken van de stad doorkruisten. Zij kwamen in de huizen der burgers die ze met geweld binnendrongen. “Zij moesten het huis beclemmen met grooten aerbeyt.” Om de huizen te beschermen smeten de bewoners “groote vulichede naar de parochiepapen”.

Terug naar Startpagina 2005 nr 2

Uiteindelijk belandde de stoet in de kerk om er een omgekeerde mis op te dragen, waarbij ze zongen, dansten en dronken. In Brussel trachtte men de meute uit de kerk te weren en betaalde men daartoe enkele wachters: “Item, op Alderkinderendach, van den onbehoirlijke sotten ende lelijcke personagien uijter kercken te werene, 2 deniers grossorum. "

Pierre de Corbeil, aarsbisschop van Lens, bewaarde het draaiboek van zo een 'ezelsmis' zoals ze in zijn kathedraal opgevoerd werd. Dank zij deze kopij, die berust in de bibliotheek van deze stad, kon het kerkelijke feest gereconstrueerd worden. Het was een zeer lange opvoering in de stijl van de middeleeuwse mysteriespelen. Het hoogtepunt was de intrede van de ezel in de kerk. Dat gebeurde terwijl alle stemmen het introïtus aanhieven van Puer Natus Est. Dit is de aanhef van de mis op kerstdag Het kind is geboren. De grote poort van de kathedraal ging open met veel geraas en een ezel werd omgekeerd bij zijn staart binnengetrokken. Het dier was getooid met een rijk geborduurd kerkelijk kleed. Twee kanunniken begaven zich naar het dier, knielden ervoor en begeleidden het verder tot aan het altaar. Onder de gewelven weerklonk het geluid van draailieren en dwarsfluiten. Ter ere van de nederige viervoeter hieven alle stemmen een vreugdezang aan:

Lux hodoie, lux laetitia! Me judice, tristis

Quisquis erit revomendus erit solemnibus istis

Sint hodie procul invidiae, procul omnia moesta,

Laeta volunt, quicumque asinaria festa.

 “Dit is een dag van vreugde! Geloof mij:

dat men uit deze viering wegjaagt wie triest is!

Dat men alles verwijdert wat hatelijk en melancholisch is

 Zij die het feest van de ezel vieren willen enkel vrolijkheid”

Als erfgenaam van de Romeinse Saturnalia waren deze feesten de totale ommekeer van de kerkelijke hiërarchie. We zouden bijna kunnen spreken van een subversief feest. Zo werden deze verzen uit het Magnificat voortdurend herhaald: “Deposuit potentes de sede et exaltavit humiles.” (Hij heeft de machtigen van hun troon gezet, en de geringen heeft hij verheven.). Tijdens het feest spotte men met de machtigen van de kerk, dus ook met die van de wereld, de sociale en politieke instituties.

 Blijkbaar hadden alle steden hun kerkelijk Zottenfeest. Het hospitaal van Oudenaarde schonk drie pond en zestien schellingen aan “den sotten Paus van deser kercken, hier binnen deser stede van Audenaerde” en zond zesenveertig schellingen naar “den sotten Paus van Curtericke, tot sijnder feesten”. De kapelanen van de Sint-Pieter uit Leuven trokken op hun beurt op tegenbezoek bij de Brusselse bisschop met hun kardinaal. “Den capellanen van Sinte Peeters alhier, doen sij in den meesten deel een genuchte opstelden met eennen gemaekten cardinael te trekken besoecken den capellanen van Brussel, alsoe zij des jaers te voren alhier gedaen hadden.”

De kosten van het feest werden zelfs betaald door de gemeenten zoals in Oudenburg. De rekeningen beschrijven in 1465 de onkosten: “(…) ghedaen als ons ledich (heilig!) vader den ezelpaus, (…) ende meer andre notable persoonen, die metter stede quamen eten.” “Ledich” betekent in het West-Vlaams “nietsdoen, lui”. De stadsrekening van Mechelen noteert zes stopen wijn aan “den ghemaecten abd van bruesele die hier toten bisscop van st rom(bou) comen was”.

Verschillende bronnen wijzen erop dat in de meeste gevallen twee spotbisschoppen verkozen werd. De eerste werd aangeduid op zes december door de Jonkheid, dit was de gilde van de gezamenlijke jeugd van stad of dorp. Hij was de Ezelsbisschop der Kinderen en bleef in dienst tot in begin januari de officiële Koning der Jonkheid werd aangeduid. Dit gebeurde soms al op 6 januari met Driekoningen tijdens het ritueel van De Koning Drinkt. De tweede spotbisschop figureerde voornamelijk op Onnozele Kinderdag, 28 december. Hij was een echte nar, de Ezelspaus, en vertegenwoordigde de lagere en jongere geestelijkheid.

De Chiro van Essenbeek als Sinten in de Basiliekstraat.

De Ezelsbisschop der Kinderen was gewoonlijk de zoon van een ambtenaar of edelman. Deze beschouwde het als een eer en trakteerde de magistratuur en zijn vrienden op de viering. Als tegenprestatie schonk de gemeente enkele kannen wijn aan de vierenden. “Up Kinderdaghe was geschonken ter feeste van den zoon van Joos Lansaem, baillu van der zate, als bisschop van der Hooghescole” (Kastelnij Ieper 1513)

Ook in Aalst vierde men het scholierenfeest met Sinterklaas en werden in 1474 twee kannen wijn geschonken “Up Sinte Niclausdach, als de scolieren van deser stede haere feesten hielden van haren bisschop.”

Sinterklaas is één van de vele heiligen die het carnavalsfeest omkaderen. De belangrijkste van deze middeleeuwse carnavalheiligen kennen we tegenwoordig nog. We vernoemen Sinte Maarten die op Elf November (zie De Luuper  Jrg.5 nr 10, november 2000) het carnavalfeest opent met het uitdelen van wijn en geschenken aan de armen. Daarna komt onze Sinterklaas die op Zes December het roer overpakt en het feest beheerst tot 28 december Onnozele Kinderdag. De volgende heilige noemt Blasius die zijn stempel drukt op de eigenlijke carnavalperiode vanaf 2 en 3 februari. Tenslotte komt onze Sintsje Greef die met Halfvasten snoep, noten en appelen smijtend de steden binnentrekt. Deze heiligen hebben tevens een opvallend kenmerk. Ze rijden op een paard stad of dorp binnen en delen er geschenken uit. (Enkele van deze carnavalheiligen zijn terug te vinden op onze website www.luuper.be onder de knop Dossiers.)

Armand SERMON 4 november 2005

Terug naar Startpagina 2005 nr 2